SAUNOAGA O LE TALA FA’ATATAU AUTŪ O LE TUPE 2023/2024
“Tapu’eina ma fa’amautūina o alamanuia e gafataulimaina, mo le Soifua manuia lautele”
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
Ou te mua’i fa’atalofa atu i lau Afioga i le Fofoga o le Fono.
Fa’atalofa atu foi i lau Afioga i le Palemia o Samoa ma lau Kapeneta. Fa’afeiloai atu i le Taitai o le Itu Agai faapea Sui Usufono o le Fono Aoao Faitulafono.
Ou te fa’atalofa atu fo’i i le tapua’iga mamalu o le Ao o le Malo ma lau Masiofo, fa’apea lau Afioga i le Sui o le Fono Sui Tofia ma lou faletua.
Fa’atalofa atu fo’i i le Fa’amasino Sili ma le Vaega o Fa’amasinoga.
Ou te ofo alofa ma fa’afeiloa’i atu foi i le fa’afofoga tapua’i mai o si o tatou atunu’u Samoa aoao i ou mamalu fa’aletalalelei, mamalu fa’aleatunuu ma ou mamalu fa’alemalo.
E le fa’agaloina foi tapua’iga a le tatou aiga i le Motu i Sasa’e auā Tutuila ma Manu’a.
Fa’atalofa atu foi i Fa’auluuluga o Matagaluega ma Fa’alapotopotoga a le Malo ua mafai ona tatou fa’atasi i lenei aso.
Le tapua’iga i le paia ma le mamalu o Samoa ua potopoto.
Malo lava le soifua manuia.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
E tusa ai ma le Tulafono Tumau 131, e ia te a’u le ava tele e fai ai ma sui
o le Malo, ou te tu’uina atu ai luma o le laulauāfono a le Palemene le Tala
Fa’atatau Autū o le Tupe 2023/2024.
I. FA’AVAE O LE TALA O LE TUPE 2023/2024
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O le Tala Fa’atatau o le Tupe ua folasia i luma o le maota i le taeao nei, , ma e tuuina atu i le fa’aiuga o se Tausaga Faaletupe, o lo’o fa’atāuaina le toe fuata’ina o le tatou tamaoaiga.
I le sefulu lua masina talu ai, sa ou folasia ai le Tala o le Tupe o lo’o toe fa’ama’ite ai le fa’atupula’ia o le Tamaoaiga, ina ia mausalī mo le manuia o tagata Samoa. Sa folasia ai ni faiga fa’avae e ūna’ia ai vaega tūma’oti, aemaise Vaega Ma’oti mo Turisi ma Pisinisi e fa’amausalī ai lo latou gafatia ona toe talimalo atu i le lalolagi, ina ua tatala o tatou tuā’oi faavaomalo ia Aokuso 2022.
E oo mai i le taimi nei,
• e 77,195 le aofaiga o tagata tafafao maimoa mai fafo, ua faamauina amata mai ia Aokuso 2022 se’ia tau mai ia Mati 2023;



• Na faamauina le si’itia o le tamaoaiga, mai le 5.2 pasene ia Setema 2022 i le 10.7 pasene ia Tesema 2022, e ui i le maualuga o aafiaga o le taugata o le tau o oloa;
• O le si’itia o le tamaoaiga e afua mai i le toe tatalaina o tuā’oi fa’avāomalo, ua mafai ai ona toe malaga mai o tatou tagata e lē gata i le asiga o aiga, ae faapea foi ona auai mai e molimauina Polokalame ma Faafiafiaga mo le faamanatuina o le 60 Tausaga o le Tutoatasi, le toe faatinoina o le vaiaso o le Teuila, tauvaga o le Tausala o Samoa ma le Tausala o le Pasefika, faatasi ai ma le talimalo i fonotaga faaītūlagi e aofia ai le Fonotaga fa’aletausaga a le Pasefika mo Galuega Fa’avaitaimi (Annual Pacific Labour Mobility Meeting), Fonotaga Lona 94 a le Fono Faavae a le Iunivesite a le Pasefika (USP Council Meeting), Fonotaga a Atunu’u a le Pasefika i mataupu tau Fa’ato’aga (SIDS Agriculture Solutions Forum Meeting) ma le Aoaoga Faaitulagi ole Pasefika mo Carbon Credits (ADB Pacific Regional Carbon Credits Workshop). E le gata i lea, o fonotaga a le Ekalesia Katoliko (WACOM) ma le Fonotele a le EFKS lea fa’ato’ā mae’a atu.



• O le fa’atinoina o faiga faavae autū o le Tala o le Tupe, na fesoasoani fo’i i le siitia o le tamaoaiga i le tausaga faaletupe o lo’o fa’agasolo nei, e ala atu i fesoasoani tu’usa’o i pisinisi laiti, o pisinisi tau turisi aemaise ai le polokalame mo le atina’eina o Itumalo.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
E pei ona fa’ailoa atu muamua, o le fa’atinoga o faiga faavae sa fesoasoani tele i le fa’amaiteina o le tamaoaiga, e pei ona fa’amauina i le afa muamua o le Tausaga fa’a-le-Tupe nei. Ona o lea taunuuga, e talitonu le Malo ua mautu le fa’avae mo le “Tapu’eina ma le faamautūina o alamanuia e gafataulimaina, mo le soifua manuia lautele”
II. TAUNU’UGA MA LE VAAIGA TAULA’I O LE TAMAOAIGA
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
I fa’amaumauga a le Fa’alapotopotoga o Fa’aputugātupe o le Lalolagi (IMF), e ono oo atu le si’itia o le tamaoaiga o le lalolagi i le 2.8 pasene i le fa’ai’uga o le tausaga fa’aletupe nei, ma fa’atūmau ai loa i le 3 pasene i tausaga o lumana’i ai, a’o taumafai atunuu o le lalolagi ina ia mata’itū faiga fa’avae e tu’uitiitia ai le tau o le soifuaga.



O lo’o fuafua e o’o atu i le 4.7 pasene le si’itaga o le tamaoaiga i le fa’ai’uga o le tausaga faaletupe nei, e ui sa fuafuaina e na’o le 0.6 pasene se si’itaga, ona o le fa’aeteetega i le toe pipisi mai o nisi fa’ama’i. O lenei suiga sa fua i le maualuga o le taunu’uga na o’o iai le fa’ama’ite ma le fa’atinoga o faiga fa’avae i le 10 masina ua mae’a, ma ua fa’amausalī ai le fa’aauau pea o nei faiga faavae, ina ia ūnaia malosi ai le fa’atupula’ia o le tatou tamaoaiga.
Ona o lea tulaga, o le ā si’itia tupe fa’aalu mo le Tala Faatatau o le Tupe 2023/2024, e fesoasoani atili i pisinisi ma tagata lautele.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O le tulaga lea ua fuafua ai le fa’asiliga o Tupe alu i Tupe maua, e tusa ma le 3.3 pasene pe a fua i le tamaoaiga, mo le Tala Fa’atatau Autū o le Tupe 2023/2024, o lo’o folasia nei i le laulauāfono a le Palemene.
O le tulaga i Aitalafu a le Malo, e fuafua e tu’uitiitia mai i le 51.8 pasene o le tamaoaiga sa fa’amauina ai i le fa’ai’uga o le tausaga fa’aletupe 2021/2022, i le 34.4 pasene i le fa’ai’uga o le tausaga fa’aletupe nei 2022/2023.
O lona uiga o le a pa’ū le aotelega o Aitalafu a le Malo mai ile $949.5 miliona tala ile $934.0 miliona tala. Mai i lenei aotelega, e $933miliona tala le paleni o aitalafu i fafo o le atunu’u (external debt), ae $1 miliona tala le paleni o aitalafu i totonu o le atunu’u (domestic debt).



E tusa ai ma le Ta’iala mo le Fuafuaina ma le Puleaina Lelei o Nonōgātupe a le Malo 2022-2026, o lo’o tūmau pea le fa’aauau o le lē toe faia o ni nonōgātupe fou, ma e faamoemoe o le a tu’uitiitia aitalafu i le 32 pasene, e fua i le Tamaoaiga mo le tausaga fa’aletupe fou.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O lo’o fa’aauau pea le popo’e o faalapotopotoga a le lalolagi, i tulaga tau aitalafu sa faamauina i le tele o atunuu, i le maea ai o le faama’i o le Koviti-19. Peitai, na mafai ona tumau le Malo o Samoa i ana fuafuaga, ina ia lē toe faia nisi nonōgātupe fou, ae fa’aaogā vaegatupe fa’aleoleo o lo’o tu’uina mai fa’ameaalofa. O nei fesoasoani, fa’atasi ma fesoasoani fa’ameaalofa tuu sa’o mai i le faatinoina o le Tala o le Tupe a le Malo, sa fesoasoani tele i tupe fa’aalu mo galuega fa’atino a le Malo, i le tolu tausaga ua mavae.



Na fa’amauina fo’i le fa’aauau ona si’itia o Tupe Faamomoli i le Tausaga fa’aletupe 2021/2022, lea na faamauina i le $732 miliona, ma o lo’o fuafua e si’itia i le $776 miliona, mo le tausaga faaletupe 2022/2023 o loo fa’agasolo nei.
I le vaega o tagata tafafao maimoa mai fafo, na fa’amauina le toe fa’atupula’ia o le numera aofa’i e tusa ma le 77,195 tagata, i le faaiuga o Mati 2023, ma e tusa ma le $253 miliona tala tupe maua mai ai.
O tupe fa’aagaga i atunu’u i fafo na fa’amauina i le $948 miliona tala, i le faaiuga o Mati 2023, ma e gafatia ai le 9.5 masina o oloa faatau mai fafo. O lo’o fuafua e si’itia i le 12 pasene le tau o le soifuaga, i le faaiuga o Iuni 2023, a’o fa’aauau pea a’afiaga o le si’itia o tau o oloa faatau mai fafo.
III. TA’IALA O LE TALA O LE TUPE
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
Ia Setema 2021, na ou folasia ai le talitonuga a le Malo, e mafai ona toe fo’i le tamaoaiga i se tulaga maualuga. E ala atu i le galulue faatasi o tagatānu’u uma ma vaega tumaoti, ina ia si’itia avanoa mo atina’e, faapea le vave faatino o auaunaga, e ala i faiga faavae ma polokalame e unaia ai le soifua manuia lautele, o nuu ma afioaga.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
Ae le’i tolaulauina le Tala Faatatau Autu o le Tupe 2023/2024, oute fia faailo i le mamalu o le Palemene nisi o atina’e ma faiga fa’avae ua mafai ona faatinoina ai le Ta’iala mo le Lumana’i Manuia o Samoa.
E tusa ai ma le Taiala Autū muamua: “Fa’aleleia le Atinaega o le Soifuaga Lautele”, o nisi nei o vaega ua faatinoina:
o Ua mae’a ona faamaonia e le Malo le Fa’avaa o Faiga Faavae mo le Puipuiga o le Soifuaga Manuia Lautele, e limata’ita’iina ai le fa’amaopopoina o le fa’atinoina o fesoasoani ma fa’amanuiaga, mo i latou e iai a’afiaga tumau o le Soifua. E 1,820 tagatānuu ua mafai ona faamanuiaina.
o Sa faalauiloa ai fo’i se suesuega e taua o le Multidimensional Poverty Index 2022, o se faailo e mafai ai ona maua faamatalaga atoatoa i le tulaga mativa ma le lē tagolima, e ese mai i le faailo tau tupe. O lenei suesuega taua, ua maea faatino mo le itumalo palota o Lotofaga, ma o le faamoemoega ina ia faatino mo itumalo uma.
o O lo’o fa’aauau pea le galulue fa’atasi a le Malo ma Pa’aga o Atina’e e lagolagosua i Fa’alapotopotoga Tūmaoti o lo’o fa’atinoina galuega e fō’ia ai fa’afitauli, e aofia ai sauaga i totonu o aiga, fa’ama’i lē pipisi e ala i Komiti Tūmamā ma le Polokalame o le PEN Fa’aSamoa (e 12 itumalo mai i le 40 itumalo o nuu i tua, ua mae’a). ma le polokalame mo le fausiaina o fale, fale lē tā’ua faapea le tuuina atu o tane vai mo aiga lē tagolima. E tusa ma le 227 aiga na faamanuiaina i nei atina’e sa fa’aaogaina ai se vaegatupe e 2 miliona tala ma sa faatinoina i tausaga fa’aletupe e lua ua mavae.
o O lo’o ave fo’i le fa’amuamua a le Malo, i le fa’atupeina o le atina’eina ma le fa’afaileleina o fanau iti, e ala atu i le fa’atinoina o tūīga ma a’oa’oga.
o O le kuata mulimuli o lenei tausaga fa’aletupe 2022/2023, o lo’o fa’atinoina ai le fa’aopopoga e $150 tala i le penisione ma le $100 tala o le fesoasoani tu’uina atu i tagatānu’u e iai A’afiaga Tumau o le Soifua, e pei ona fa’ailoa atu i le Tala Fa’aopoopo Muamua o le Tupe 2022/2023.
o O lea fo’i ua amata ona fa’amae’aina tauofoga mo galuega toe fa’aleleia mo nisi o falemai faa–itumalo, fale apitaga mo foma’ima le fale e gaosi ai taumafataga mo le falema’i i Tuasivi;
o O le fa’atinoina o le Polokalame o le tasi miliona mo le Atina’e o Itumalo, ua matauina ai le telē o le sao i le tuuititia ai o le mativa ma le lē tagolima, aemaise ai le fa’aāgava’aina o tatou tagata e ala i a latou atina’e mo’omia;
o E fiafia foi e faailoa atu, o lea ua maea le vaega muamua o le iloiloga a le Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo, e toe fetuunai ai Auaunaga talafeagai mo Matagaluega uma.
I lalo o le Ta’iala Autū Lua: “Fa’alauteleina o le Tamaoaiga ma Gafataulimaina”, na atagia ai le fa’aiuga a le Malo ina ia toe tatala tuaoi fa’avaomalo ona o le maualuga o le talitonuga i puipuiga tau i soifua maloloina faapea ma le siitia ma le toe fotua’i o avanoa mo pisinisi ma tagata.
o E $7.5 miliona tala sa mafai ona tu’uina atu i totonu o le lua tausaga ua mavae, e fesoasoani mo le toe fa’aleleia o tulaga tau i vaega tūma’oti, e aofia ai pisinisi tau i faletalimalo e lata i le 200. E 472 le aofa’i o pisinisi laiti na fa’amanuiana i le $3 miliona sa tauala atu i le Samoa Business Hub, faatasi ai ma le 50 pisinisi feoloolo (medium sized) na fa’amanuiaina mai i le $5 miliona sa tauala atu i le Faletupe o Atina’e a Samoa.



o Ua tatala aloa’ia le polokalame mo le fa’atinoina o fa’aaogāina o tupe a le Malo mo fefa’atauaiga (National Payment System) e fa’aaoga ai le polokalame e si’itia ai le vave ma le saogalemu o le fe’avea’iina o tupe (Automated Transfer System), fa’atasi ai ma le polokalame mo le teuina o tupe mai faletupe, i le Faletupe Tūtotonu o Samoa (Central Security Depository System), e tusa ai ma Fuafuaga o le Vaega Ma’oti o Tupe 2023-2027.
o Ua maea foi ona fa’alauiloa le Fuafuaga a le Vaega Ma’oti o Fa’ato’aga ma Faigafaiva 2023-2027, o loo atagia ai le tāua o le galulue faatasi o le Malo ma afioaga, i atinae tau faatoaga ma faigafaiva. I le taimi nei, o loo unaia galuega o lenei vaega maoti e ala atu i le Polokalame o le Ulua’i Seleselega ma le Polokalame o le tasi miliona mo le Atina’e o Itumalo. E tusa ma le 42 itumalo na atagia i ā latou fuafuaga, le fa’amuamua o atina’e tau fa’atoaga ma faigafaiva, e siitia ai le tulaga i le fofoga taumafa ma le Soifua manuia lautele.
o Ua fa’amaonia le faagasologa o galuega mo le toe iloiloina ma le fetuunaiga o matafaioi a le Esetete Tausi a Samoa (STEC) ina ia avea ma Pulega mo Oloa Auina atu i Fafo (Samoa Export Authority)
o Mo le unaia o atinae mo tagata Tafafao maimoa mai fafo, o lea ua amatalia malaga tu’usa’o mai le Malo o Saina e faaopoopo i malaga a Kamupani vaalele mai Niu Sila (Air New Zealand), Fiti (Fiji Airways) ma Ausetalia (Virgin Airlines ma le Qantas), faapea foi ma le tatou Samoa Airways ma le Talofa Airlines o lo’o femalagaa’i i le motu i sasa’e ma Savaii;
I lalo o le Ta’iala Autū tolu: “Saogalemu ma le Fa’atuatuaina o Pulega Lelei” sa faatinoina e le Malo vaega nei:
o Ua amatalia galuega a le Komiti o Su’etusi a le Malo, ina ia mata’itū galuega fa’atino a matagaluega uma, i vaega e pei o le mataituina o tulaga lamatia, usita’ia o faiga fa’avae tau i su’etusi fa’alotoifale, ma le mata’itūina o vaega tau puleaina o tupe ma galuega. E 11 matagaluega a le Malo ua mae’a tapena a latou faiga fa’avae tau i su’etusi fa’alotoifale.
o O lo’o fa’atinoina fo’i le iloiloga o le faiga fa’avae tau le saogalemu a le atunu’u atoa, ina ia mautinoa ma talafeagai ta’iala e tali atu ai i suiga o lo’o a’afia ai le lalolagi.
I lalo o le Ta’iala Autū fā: “Siosiomaga Malupuipuia ma Suiga o le Tau”, o lo’o atagia ai le fa’atāua a le Malo, ina ia mautinoa le saogalemū ma le mausalī o le Siosiomaga e ala i vaega nei:
o E $1.5 miliona tala sa fa’aaluina i tausaga e lua ua tuana’i, mo le Polokalame mo le Totōina o Laau. Ua si’itia nei le fua fa’atatau i le 3 miliona le aofa’iga o la’au totō, e amata mai i le tausaga 2022 mo le isi 6 tausaga, ina ua ausia le 2 miliona la’au totō. E 713,472 le fa’aopopoga o la’au totō ua iai i le taimi nei. O lenei fo’i polokalame, o lo’o ō gatasi ma fuafuaga o lo’o fa’amuamua i lalo o atina’e o itumalo.
o I le itū tau i le mata’ituina o otaota lafoa’i, na fa’amaonia e le Malo le fa’atupula’ia o le fuainumera o sone, i le 26 mai i le 19, ina ia mautinoa le lelei fa’atino o lenei auaunaga mo le atunu’u.
o Na fa’amaonia e le Malo le faiga fa’avae mo le Fa’atupeina o Aafiaga o Faalavelave Matuiā, ma ua mae’a faatino fo’i le iloiloga o tulaga lamatia o aseta tau i Soifua Maloloina ma A’oaoga. O lenei iloiloga o le a limata’ita’iina ai atina’e e tali atu ai i a’afiaga o le suiga o le tau.
o Pe tusa ma le 32 pasene ua ausia, i le tulaga tau i le malosi’aga fa’afouina e maua mai le lā, suavai, savili ma le kesi e maua mai i otaota lafoa’i.
O le Ta’iala Autū lima: “Tulaga i Galuega ma Atinae Tetele a le Malo”, o lo’o atagia ai le ave o le fa’atāua a le Malo i ana fuafuaga mamao e limata’ita’iina ai le lelei fa’atino o galuega ma atina’e tetele aua le fa’amautūina o le soifuaga manuia lautele o Samoa. O polokalame ua faatinoina e aofia ai:
• Le poloketi o le School Connectivity a le Malo, na fa’amanuiaina ai aoga e 120 i satelite laiti (VSAT) ua mafai ai ona fa’aaogāina ai initaneti.
• O le fa’aauauina pea o le fesoasoani fa’amāmā avega a le Malo, e ala atu i vaega tau eletise ma le suavai, na fa’amanuiaina ai aiga e 39,956 i auauanaga tau eletise, ma le 23,312 aiga i auaunaga tau suavai.
• I le mae’a ai o le fa’alauiloaina o le Fuafuaga a le Vaega Maoti o Suavai ma Vai lafoa’i 2021-2025, fa’apea ma le fa’amaoniga o le Fuafuaga a le Vaega Maoti o Femalagaa’iga ma Atina’e Tetele 2023-2028, na fesoasoani malosi i le fa’aauauina o polokalame o atina’e tetele a le Malo, e pei o Auala Galue, Auala Kolosi mai i Tanugamanono agai atu i Siumu, fa’aauauina o le auala aga’i i Faleolo, fa’aleleia o alāvai i le talafātai o Apia, le Atina’e o le Uafu i Matautu ma le toe fa’aleleia ma le tatalaina o le malae va’alele i Fagalii.
Ua mae’a ona fa’amaonia ma o le a amatalia galuega auā le toe fausiaina o le maketi i Savalalo mo atina’e ma pisinisi laiti;
Lau Afioga i le Fofoga o le Fono,
E ia te a’u le fiafiaga tele e faailoa atu ai le siitia maualuga o le tamaoaiga I le tausaga fa’aletupe o lo’o faagasolo nei e pei ona toe iloiloina, ma o le a fuafua ai le toe siitia o le tamaoaiga i le 5.0 pasene mo le piriota 2023/2024 e afua mai i faiga faavae fou ma polokalame faaopopo o lo’o aafia i totonu o le Tala Fa’atatau o le Tupe 2023/2024.
O nei faiga fa’avae ma polokalame ua fa’avasegaina ini vaega e fa (4):
1. Atina’e o Nuu ma Afioaga
O le ave pea le fa’amuamua i le fa’atinoga o fuafuaga tau atina’e a Itumalo e ala atu i le Polokalame $1 miliona a Itumalo o lo’o faagasolo i le taimi nei ma e 42 Itumalo ua faamaonia a latou fuafuaga ma ua amata faatinoina.
O le iloiloga o fuafuaga mo atina’e a itumalo sa taua i luga ua faailoa mai ai vaega nei e ave iai le faamuamua:
o A’oaoga
o Atina’e Tau i Faatoaga ma Faigafaiva
o Soifua Maloloina
o Soifua Manuia Lautele
o Atina’e Faaleaganuu
o Siosiomaga ma Suiga o le Tau
o Atina’e o Tagata Tafafao Maimoa mai Fafo;
o Atina’e Tetele
o Atina’e tau i Taaloga; ma
o Tupe
2. Fonotaga a Fa’auluuluga o Malo o le Taupulega
O le a talimalo Samoa i Faauluuluga uma o Malo mai atunuu e 56 o le Taupulega ia Oketopa 2024. O le 12 masina o lumana’i nei, o le a taula’i i tapenaga o tulaga moomia ma auaunaga a le Malo mo lea Fonotaga taua. O le a tuuina atu fo’i e le Malo le lagolago i pisinisi tumaoti ina ia atoatoa vaega uma o nei tapenaga.
3. Fetu’unaiga o Totogi mo le Tau o le Soifuaga
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
Ou te fiafia e fa’ailoa atu, o le Tala o le Tupe o lo’o ua folasia mo le Tausaga faaletupe 2023/2024 e aofia ai le Fetuunaiga o totogi ona o le Tau o le Soifuaga mo tagata faigaluega a le Malo, e amata fa’amamalu mai i le aso 8 o Iulai 2023.
O lenei fetuunaiga o le a vaaia ai le siitia i le 10 pasene i totogi faaletausaga e amata mai i totogi amata a le Malo e faagata mai i Ofisa Sinia maualuga (Principal Officers). E 5 pasene o le a siitia ai totogi o’i latou e i luga mai o Ofisa Sinia maualuga ae e i lalo ifo o le Ofisa Sili o Pulega, ma le 3 pasene o le a siitia ai totogi o Ofisa Sili o Pulega ma tofiga taualoa.
O lenei fa’aiuga, o le taunuuga o se iloiloga sa faatinoina e le Komiti Faufautua mo Totogi a le Malo, Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo ma le Matagaluega o Tupe e tali atu ai i aafiaga o le maualuga o le tau o le soifuaga, ma o le a faatinoina lenei fetuunaiga i totonu o le lua tausaga faaletupe 2023/2024 ma le 2024/2025.
4. Fa’aauauina o Atina’e tetele
I le mae’a ai o le tolu tausaga na faatinoina ai tapu i luga o femalagaiga, o le tausaga faaletupe 2023/2024 o le a toe fa’aauau ai le faatinoga o atina’e tetele a le Malo, ma o le a siitia ai tupe fa’aalu i totonu o le tamaoaiga, ma maua ai avanoa faigaluega mana’omia ma tupe maua mo o tatou tagatanuu ma una’ia atili ai le tamaoaiga.
IV. OTOOTOGA O LE TALA O LE TUPE
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O le a ‘ou ‘otoina atu loa vaega uma o le Tala Fa’atatau Autū o le Tupe mo le Tausaga Fa’aletupe 2023/2024:
O le aotelega o le Tala ile Tupe mo le tausaga 2023/2024 e pei ona folasia ile Maota o lo’o fa’amauina ai se fa’asiliga o tupe alu i tupe maua e tusa ma le $185.7 miliona tala. A fa’avasega i lalo o le Auivi o Fa’amaumauga o Tupe a le Malo po’o le GFS ona maua ai lea o le Eseesega moomia faaunegatupe/ nonogatupe e $88.1 miliona tala po’o le 3.3 pasene o le tamaoaiga.
V. FA’AVAE O TUPE MAUA
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O le aotelega o Tupe Maua a le Malo e fa’amoemoe o le a si’itia i le 12 pasene i le tausaga fa’aletupe fou 2023/2024 ma o le a una’ia tele lea e Tupe Maua Masani a le Malo.
O Tupe Maua Masani nei a le Malo, (lea o lo’o tu’ufa’atasi ai Lafoga ma Tupe Maua e Ese mai i Lafoga) o lo’o fa’amoemoe e si’itia fo’i i le 12 pasene i le tausaga fa’aletupe o loma nei 2023/2024. O lenei si’itiaga e afua mai i le fa’atupula’ia o lafoga aoina e tusa ma le 13%,e ui i le ono fa’aitiitia o Tupe Maua e Ese mai i Lafoga e tusa ma le 1%.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
E le o iai se fuafuaga a le Malo e siitia lafoga, ae o le si’itaga o tupe maua e ono aoina mai i lafoga, e afua mai lea i le tulaga lelei e ono ausia e le tamaoaiga, ona o le faamaite a le Malo e ala atu i le Tala o le Tupe.
VI. GALUEGA FA’ATINO MA ATINA’E O LO’O AVE IAI LE FA’AMUAMUA
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai ma Sui Mamalu o le Palemene,
O le aotelega o tupe fa’aalu mo le tausaga fa’aletupe 2023/2024 o lo’o fuafuaina ile $1,081,210,959 po’o le $1.08 piliona ma o lo’o aofia ai ma tupe fa’atatauina mo poloketi fa’atupeina mai Pa’aga mo Atina’e masani a le Malo ma o lenei aofaiga atoa ua siitia ile 11 pasene pe a fa’atusa ile tausaga fa’aletupe nei.
O le fa’atupula’ia o tupe alu mo le tausaga faletupe fou o lo’o fa’amaonia mai ai le naunauta’iga a le Malo ina ia fa’aaluina ana vaegatupe aua le una’ia pea o le tamaoa’iga ina ia toe fa’afo’isia vave i se tulaga maualuga.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O le a ou ‘oto’otoina atu loa vaegatupe ua fa’atatauina mo Matagaluega ta’itasi mo le tausaga fa’aletupe 2023/2024:
1. Matagaluega o Faatoaga ma Faiga Faiva – $19,967,480
• Galuega Faatino a Matagaluega – $12,319,055
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $5,155,359
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $2,493,067
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $510,000 e faaauau ai le Uluai Seleselega;
• $342,500 o taui mo nisi o pisinisi ma tagatanu’u sa aafia a latou tupe maua mai ile fa’atauina atu o fua o fa’aeleeleaga i atunu’u mamao ona o le Koviti;
2. Faalapotopotoga o Suesuega Faasaienisi a Samoa – $5,815,359
Fa’atupeina e le Malo – $5,105,359
• Galuega Faatino a Matagaluega – $5,375,150
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $440,209
3. Matagaluega o Pisinisi, Alamanuia ma le Leipa – $18,926,871
• Galuega Faatino a Matagaluega – $6,192,294
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $10,674,454
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $2,060,124
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $3miliona e fa’aauau ai le polokalame fesoasoani mo pisinisi laiti;
• $400,000 mo le Samoa Business Hub;
• $200,000 mo le Samoa Chamber of Commerce;
• $200,000 mo isi fa’alapotopotoga o pisinisi tumaoti;
4. Pulega o Tagata Tafafao Maimoa mai Fafo – $7,171,354
Fa’atupeina e le Malo – $7,074,454
• Galuega Faatino a Matagaluega – $6,504,086
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $667,268
5. Matagaluega o Fesootaiga ma Faamatalaga Faatekonolosi – $11,596,849
• Galuega Faatino a Matagaluega – $3,473,004
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $3,782,221
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $4,341,624
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $880,000 e fa’aauau ai le atina’e mo feso’ota’iga fa’aneionapo mo a’oga i le atunu’u (School Connectivity);
6. Ofisa o le Pule Faatonu – $3,782,221
Fa’atupeina e le Malo – $3,782,221
• Galuega Faatino a Matagaluega – $3,282,755
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $499,465
7. Matagaluega o A’oa’oga, Taaloga ma Aganuu – $139,162,748
• Galuega Faatino a Matagaluega – $81,623,137
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $47,333,646
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $10,205,965
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $18miliona mo le fesoasoani masani a le Malo mo a’oga uma o le atunu’u;
• $1.5miliona mo sikolasipi masani aua le si’itia o fa’ailoga ma tusipasi mo faiaoga;
• $2.5miliona mo le atina’ega o ta’aloga i le atunu’u ma o lo’o aofia ai ma malae ta’alo mo a’oga fa’aitumalo;
8. Pulega o Faailoga ma Tusi Pasi Taualoa o Samoa – $6,913,566
Fa’atupeina e le Malo – $6,890,865
• Galuega Faatino a Matagaluega – $3,205,271
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $3,708,295
9. Pulega o Fale ma Malae Ta’alo a Samoa – $3,612,717
Faatupeina e le Malo – $3,462,717
• Galuega Faatino a Matagaluega – $2,894,125
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $718,592
10. Le Iunivesite Aoao o Samoa – $30,856,805
Faatupeina e le Malo – $18,930,064
• Galuega Faatino a Matagaluega – $26,205,870
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $4,650,935
11. Matagaluega o Tupe – $114,471,307
• Galuega Faatino a Matagaluega – $19,010,343
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $95,460,964
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $20miliona aua tapenaga mo le Fonotele o Fa’auluuluga o Malo o Atunu’u o le Taupulega a le lalolagi 2024;
• $3miliona e fa’aauau ai se fesoasoani fa’aunegatupe e māmā tului mo pisinisi e tapena ai mo le fonotaga a le CHOGM tauala atu i le Faletupe o Atina’e;
• $33.4miliona aua le penisione masani mo tinā ma tamā matutua o le atunu’u;
• $2miliona e fa’aauau ai fesoasoani mo tagatanu’u e iai aafiaga tumau o le soifua;
• $1miliona auā le fa’aauauina o su’esu’ega fa’apitoa po’o le Forensic Audit;
• $500,000 e fa’aauau ai le polokalame mo le fausiaina o fale mo ē lima vaivai e faatinoina e le ADRA Samoa;
12. Matagaluega o le Va-I-Fafo ma Fefaatauaiga – $27,205,455
• Galuega Faatino a Matagaluega – $24,331,852
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $2,873,601
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $150,000 aua tapenaga mo le talimalo ai o Samoa i le fonotaga a le Atoa o Samoa ia Oketopa 2023;
13. Matagaluega o le Soifua Maloloina – $146,544,809
• Galuega Faatino a Matagaluega – $108,760,747
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $11,075,819
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $26,708,243
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega Faatino e tuuina atu i isi Vaega faatasi ai ma Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $200,000 mo le falema’i fa’apitoa mo le suka ma fa’ama’i le pipisi;
• $100,000 mo le Goshen Trust;
• $100,000 mo le Koluse Mumu;
• $100,000 mo le Sosaiete o le Kanesa;
• $100,000 mo le METI;
• $1.6miliona mo le polokalame masani mo foma’i ma tausi Soifua fa’a’i’uina mai i a’oa’oga;
• $5miliona mo le polokalame o gasegase auina atu i fafo;
• $3miliona mo le fa’atinoina o se polokalame mo gasegase fa’apitoa (Medical Specialist Clinic);
• $1miliona fa’aauau ai le fa’aleleia o falema’i fa’aitumalo;
• $1miliona fa’aauau ai le fausiaina o fale apitaga mo foma’i i nu’u i tua;
14. Faalapotopotoga Faavae Tau Fatu Ga’o o Samoa – $10,875,819
Fa’atupeina e le Malo – $10,425,819
• Galuega Faatino a Matagaluega – $6,446,060
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $4,429,795
15. Matagaluega o Faamasinoga ma le Faafoeina o Tulaga Tau Faamasinoga – $15,572,666
• Galuega Faatino a Matagaluega – $13,575,409
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $1,997,257
16. Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Siosiomaga – $29,374,460
• Galuega Faatino a Matagaluega – $14,348,088
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $15,026,372
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $4.5miliona mo konekarate aua le aoina o otaota ma lapisi;
• $4miliona mo taui o fanua ma eleele aveina e le Malo aua fa’asao ma le puipuiga o puna’oa fa’anatura;
• $400,000 mo taligalu;
• $300,000 mo le toe totoina o vaomatua;
• $245,000 mo le moaina o vao i fa’asao a le Malo;
17. Matagaluega o Leoleo – $55,701,690
• Galuega Faatino a Matagaluega – $37,305,612
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $13,703,379
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $4,692,700
18. Pulega o Galuega Tineimu ma Faalavelave Tutupu Faafuasei i Samoa – $13,920,455
Fa’atupeina e le Malo – $13,703,379
• Galuega Faatino a Matagaluega – $12,921,311
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $999,145
19. Matagaluega a le Palemia – $9,583,853
• Galuega Faatino a Matagaluega – $6,786,329
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $2,797,525
20. Matagaluega o Tiute ma Tupe Maua – $13,441,055
• Galuega Faatino a Matagaluega – $10,636,632
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $2,804,423
21. Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Atinae o Nuu, Afioaga ma Agafesoootai – $64,755,036
• Galuega Faatino a Matagaluega – $11,308,029
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $53,447,007
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $51miliona mo le Polokalame mo Atina’e o itumalo;
• $500,000 mo polokalame fa’atinoina fa’atasi ma le To’omaga mo Tagata Puapuagatia po’o le SVSG;
• $500,000 se vaegatupe mo polokalame faaleaoaoga e fa’atino mo fa’alapotopotoga tumaoti;
• $100,000 mo polokalame e taofia ai le sauāina o tinā ma tamaitai fa’atinoina e fa’alapotopotoga tumaoti;
• $50,000 se fesoasoani tu’uina atu i Mapuifagalele;
• $20,000 se fesoasoani tu’uina atu i Mapuipulotu.
22. Matagaluega o Galuega, Felauaiga ma Atinae Eseese – $42,779,504
• Galuega Faatino a Matagaluega – $5,430,144
• Galuega Faatino Tuuina atu i isi Vaega – $36,651,828
– Samoa Water Authority CSO – $2,500,000
– Electric Power Corporation CSO – $2,500,000
– Samoa Water Authority Budget Support – $4,050,000
– Land Transport Authority – $27,601,828
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $697,532
23. Pulega o Felauaiga ile Laueleele – $42,601,827
Fa’atupeina e le Malo – $27,601,828
• Galuega Faatino a Matagaluega – $37,865,974
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $4,735,853
24. Ofisa o le Loia Sili – $5,840,075
• Galuega Faatino a Matagaluega – $5,023,069
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $817,006
25. Ofisa o le Pule ma le Suetusi Sili – $4,492,999
• Galuega Faatino a Matagaluega – $3,809,697
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $683,302
26. Ofisa o le Komesina o Faiga Palota – $4,266,735
• Galuega Faatino a Matagaluega – $2,679,976
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $1,586,763
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $1.1miliona aua le polokalame fa’atekonolosi mo le fa’afoeina o le lesitala o tagata palota, teuina o fa’amaumauga ma le fa’atinoina o palota;
27. Ofisa o le Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono – $8,227,199
• Galuega Faatino a Matagaluega – $6,893,101
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $1,334,098
28. Komesina o Sulufaiga – $1,683,902
• Galuega Faatino a Matagaluega – $1,457,030
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $226,872
29. Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo – $10,530,220
• Galuega Faatino a Matagaluega – $4,968,607
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo -$5,561,613
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $4.7miliona ua si’itia ai tupe fa’aagaga mo sikolasipi a le Malo e atagia ai le faamuamua a le Malo mo aoaoga a fanau.
30. Ofisa o Fuainumera Faamauina – $5,789,365
• Galuega Faatino a Matagaluega – $4,494,260
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $1,295,105
31. Komisi ole Toe Fuataiga o Tulafono – $1,506,886
• Galuega Faatino a Matagaluega – $1,252,719
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $254,167
32. Matagaluega mo Faalapotopotoga a le Malo – $7,840,279
• Galuega Faatino a Matagaluega – $2,739,302
• Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo – $5,100,977
Nisi o atina’e tetele o lo’o aofia i Galuega e Avea ai ma Sui o le Malo:
• $4miliona le fesoasoani a le Malo ile Samoa Airways;
• $500,000 aua le fa’avaeina o le Samoa Export Authority i lalo o le Esetete Tausi;
VII. TUPE LĒ FUAFUAINA
O le aofaiga o Tupe Lē Fuafuaina mo le tausaga faaletupe 2023/2024 e $22.8miliona e tusa ai ma Polokalame o Tupe Alu a Matagaluega.
VIII. TUPE FA’AALU MO ATINA’E
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai
O le aofai o fesoasoani faameaalofa e $165.4miliona tala, o lo’o fa’atatau mo le fa’atupeina o poloketi fa’aauau, polokalame mo vaega maoti, faapea ai ma ni poloketi fou ua mae’a ona faamaoniaina, ma ole vaega tele o lenei seleni e agai mo vaega maoti ole Felauaiga ma Atinae Tetele, Faatoaga ma Faigafaiva, Soifua Maloloina ma Aoaoga. O polokalame mo vaega maoti (sector budget support) o le a fa’aauau pea mo le Soifua Maloloina, Vaega Suavai, Faatoaga ma Faigafaiva, ma le vaega maoti o Aoaoga i lona tausaga mulimuli ole polokalame.
O lo’o fuafuaina foi le tau aofa’i e $104.3miliona tala ile tausaga Faaletupe 2023/24 mai fesoasoani tu’usa’oina atu e Paaga mo Atinae i nisi o Faalapotopotoga ma Matagaluega ale Malo, e ui e le o fa’auiina mai i totonu ile ala o galuega a le Malo, ae o lo’o fesoasoani tele ile faatinoina o nisi o atina’e mo le atunuu.
Ua maea foi ona fa’amautūina ele Malo ma nisi o ana Paaga mo Atina’e e pei ole Faletupe Atinae o Asia ma le Faletupe ole Lalolagi, ni vaegatupe faaleoleo (standby facilities) e fesoasoani ai ile Malo e tali atu ai i ni aafiaga o ni faalavelave tutupu faafuasei.
E tumau pea le faanaunautaiga ole Malo e fa’amausalī le fa’aauauina o le galulue so’oso’o tauau ma tatou Paaga mo Atinae, e fesoasoani ai ile faatinoina o Atina’e ma le fa’amuamua mo le tatou atunuu, ma le lagolago a Samoa i Maliega Fa’avaomalo
IX. UPU FA’AI’U
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O lenei Tala Fa’atatau Autu o le Tupe 2023/24 o lo’o atagia ai le fa’aauau pea ona faatino o Vaega o lo’o ave iai le Fa’amuamua o le Taiala mo le Lumanai Manuia o Samoa e ala i faiga paaga ma nuu ma afioga faapea vaega tumaoti.
O lea e avea ai a’u e fai ma sui o le Malo, e momoli atu ai la matou fa’afetai i le fesoasoani mai o pa’aga mo atina’e, aemaise ai fo’i le lagolagosua o le vaega tumaoti, fa’alapotopotoga tumaoti, aemaise le pulega o Alii ma Faipule o Samoa atoa. Ana lē seanoa le tou lagolago mai i le matou taumafai atu, e fa’afaigata le ausia o tulaga uma e pei ona ou tolaulauina atu. Faafetai, Faafetai tele lava.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
O lo’o fa’aauau pea le ave o le fa’amamafa i le fa’amausaliina o le Soifua manuia lautele o tagatanuu, talu mai lu’itau sa lamatia ma aafia ai le atunuu i tausaga e tolu ua tuana’i ona o le fa’ama’i o le Koviti.
O le tausaga faaletupe nei na aofia ai ni faiga fa’avae mata’utia pe a fua atu i tulaga le mautonu o le tamaoaiga a le lalolagi, ae o lenei ua tatou aeae ai i le fa’atupulaia maualuga o le tatou tamaoaiga mo le tausaga nei aemaise ai fo’i le vaai taula’i mo le tausaga faaletupe fou.
O lea, o le a tatou folau ma le fiafia e faafeiloai le tausaga faaletupe fou, ma le naunautaiga ina ia fa’amalosia pea le tatou gafatia o le ola gafataulimaina.
Lau Afioga i le Fofoga Fetalai,
E ia te a’u le ava tele e tatau ai, ou te tu’uina atu ai le Tala Fa’atatau Autū o le Tupe 2023/2024 i le Palemene o Samoa ua potopoto, mo lā outou fa’atofāla’iga.
Manuia tele tapenaga aua le Tuto’atasi o Samoa.
Soifua ma ia Manuia.